Akarapidoza - zakażenie swidraczkiem pszczelim

Akarapidoza - zakażenie swidraczkiem pszczelim

Akarapidoza pszczół, znana również jako choroba roztoczowa lub akarioza, jest przewlekłą i zaraźliwą chorobą pasożytniczą, która dotyczy głównie dorosłych osobników pszczoły miodnej (Apis mellifera). Chorobą wywołuje niewielki roztocz zwany świdraczkiem pszczelim. Schorzenie to zostało po raz pierwszy opisane w Wielkiej Brytanii w 1921 roku przez Renniego i w krótkim czasie rozprzestrzeniło się na wiele krajów Europy, stając się jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla pasiek w pierwszej połowie XX wieku. Choć obecnie, dzięki postępowi w zakresie profilaktyki i selekcji genetycznej pszczół, akarapidoza występuje rzadziej, nadal pozostaje istotnym problemem zdrowotnym w pasiekach, szczególnie w okresie zimowym. Choroba ta jest objęta międzynarodowym nadzorem weterynaryjnym i znajduje się w wykazie chorób zakaźnych zwierząt Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (OIE), a w Polsce podlega obowiązkowi rejestracji.

Świdraczek pszczeli. Czynnik etiologiczny i biologia pasożyta

Czynnikiem etiologicznym akarapidozy jest mikroskopijny roztocz Acarapis woodi Rennie, należący do rodziny Tarsonemidae. Po polsku nazywa się świdraczek pszczeli. Pasożyt ten jest typowym endopasożytem, zasiedlającym układ oddechowy dorosłych pszczół. Najczęściej lokalizuje się on w przednich tchawicach tułowiowych, które odpowiadają za doprowadzanie powietrza do mięśni skrzydeł. Wielkość dorosłego osobnika wynosi zaledwie 0,1-0,2 mm, przez co jest niewidoczny gołym okiem. Samice roztocza składają jaja w świetle tchawic. Natomiast pełny cykl rozwojowy obejmuje stadia larwy, nimfy i osobnika dorosłego, trwając przeciętnie od 12 do 15 dni w zależności od temperatury otoczenia. 

Roztocze Acarapis woodi odżywia się hemolimfą pszczoły, którą wysysa poprzez ścianki tchawic. W wyniku pasożytowania dochodzi do mechanicznego uszkodzenia nabłonka oddechowego i tkanek przyległych. Uszkodzenie to prowadzi do ograniczenia wymiany gazowej, niedotlenienia tkanek i postępującego osłabienia całego organizmu owada. Wewnątrz tchawic można znaleźć nie tylko dorosłe osobniki, ale także jaja i larwy. Pasożyt ma zamknięty przewód pokarmowy toteż w tchawichach nie znajduje się odchodów roztocza. Niemniej jaja i larwy stopniowo zatykają drożność przewodów oddechowych. Długotrwałe obciążenie populacji pszczół tym pasożytem prowadzi do chronicznego osłabienia rodzin. Natomiast w okresie zimowym często do ich całkowitego upadku. 

Warto podkreślić, że rodzaj Acarapis obejmuje również inne gatunki roztoczy: Acarapis externus, Acarapis dorsalis i Acarapis vagans - które pasożytują na zewnętrznych powierzchniach ciała pszczoły, takich jak okolice głowy, tułowia czy nasady skrzydeł. Jednak tylko Acarapis woodi bytujący wewnątrz układu oddechowego wykazuje znaczenie patogenne i wywołuje pełnoobjawową postać akarapidozy. Na rój działa destrukcyjnie.

Mechanizm zakażenia i przebieg akarapidozy

Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą kontaktową, kiedy roztocze przenoszą się z jednej pszczoły na drugą. Dzieje się to podczas wzajemnego czyszczenia się, karmienia - trofalaksji lub w trakcie bliskiego kontaktu w kłębie zimowym. Z uwagi na niewielkie rozmiary i niewidoczne położenie pasożyta, zakażenie rozprzestrzenia się powoli, lecz bardzo skutecznie. Najbardziej podatne na infekcję są młode pszczoły do czwartego dnia życia, których tchawice są jeszcze miękkie i łatwo penetrowane przez roztocza. 

Po wniknięciu do układu oddechowego pasożyty rozmnażają się intensywnie. To prowadzi do zaburzenia oddychania i metabolizmu pszczoły. Utrudniony dopływ tlenu i uszkodzenie tkanek powodują niedotlenienie mięśni odpowiedzialnych za ruch skrzydeł, przez co pszczoły stopniowo tracą zdolność lotu. Wraz z rozwojem inwazji pojawia się zmęczenie, spadek aktywności i drżenie mięśni. W okresie zimowli, kiedy pszczoły muszą utrzymywać odpowiednią temperaturę kłębu, zainfekowane osobniki nie są w stanie efektywnie poruszać skrzydłami i wytwarzać ciepła. W konsekwencji dochodzi do ochłodzenia gniazda i obumarcia rodzin, zwłaszcza w pasiekach zlokalizowanych w chłodnym klimacie. 

Choroba ma charakter przewlekły i może rozwijać się przez wiele miesięcy bez wyraźnych objawów klinicznych. Pierwsze symptomy pojawiają się zwykle dopiero w momencie, gdy zarażonych jest około 25% populacji pszczół w rodzinie. Na tym etapie dochodzi do gwałtownego pogorszenia kondycji całej kolonii i jej osłabienia po zimie.

Dlaczego akarapidoza jest chorobą zimową?

Akarapidoza należy do grupy tzw. chorób zimowlanych pszczół, co oznacza, że jej rozwój i manifestacja kliniczna związane są bezpośrednio z warunkami panującymi w ulu podczas zimowania. Zimą pszczoły tworzą ścisły kłąb, którego celem jest utrzymanie stałej temperatury w gnieździe. Bliski kontakt pomiędzy osobnikami stwarza doskonałe warunki do przenoszenia się roztoczy. Dodatkowo, w okresie zimowym nie pojawiają się nowe pszczoły, które mogłyby zastąpić te osłabione i zainfekowane. Pasożyty koncentrują się więc na pszczołach starszych, których funkcje fizjologiczne są już obniżone. W takich warunkach akarapidoza rozwija się dynamicznie. Dodatkowo długi czas życia zimowej pszczoły zapewnia świdraczkowi pszczelemu czas na rozwój i wyhowanie wielu pokoleń roztoczy w jednej pszczole. Jednak pierwsze jej skutki obserwuje się dopiero wczesną wiosną, po oblocie pszczół, gdy pojawiają się charakterystyczne objawy ruchowe.

W okresie zimowli pszczoły nie mają również możliwości samodzielnego oczyszczenia się czy pozbycia martwych osobników z ula. Obecność martwych i chorych pszczół w gnieździe sprzyja dalszemu namnażaniu się roztoczy. Natomiast w miarę pogłębiania się inwazji spada liczebność rodziny i jej zdolność do utrzymania odpowiedniego mikroklimatu. Dlatego też akarapidoza stanowi jedno z najgroźniejszych schorzeń występujących w czasie zimowania pszczół.

Akarapidoza - objawy choroby u pszczół

Objawy akarapidozy widoczne są przede wszystkim po zakończeniu zimowli, kiedy rodzina wychodzi z okresu spoczynku. Pszczelarz może zauważyć zwiększony osyp martwych pszczół na dennicy ula oraz obecność osobników pełzających przed ulem, które nie są zdolne do lotu. Charakterystycznym symptomem są także skrzydła ustawione pod nienaturalnym kątem - wykrzywione, odstające od tułowia lub całkowicie oddzielone od ciała. Taki obraz przypomina literę "K" i jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych objawów choroby. 

Mimo to objawy te nie są swoiste i mogą być mylone z innymi chorobami pszczół, takimi jak warroza, nosemoza czy infekcje wirusowe, w tym wirus zdeformowanych skrzydeł (DWV). Dlatego też ostateczne rozpoznanie możliwe jest jedynie poprzez badanie laboratoryjne. W diagnostyce stosuje się mikroskopową analizę tchawek martwych pszczół pochodzących z zimowego osypu lub pierwszego oblotu. W zdrowych tchawicach obserwuje się przejrzyste i lśniące ściany, podczas gdy tchawice zaatakowane przez Acarapis woodi mają żółtawe zabarwienie z ciemnymi punktami pasożytów oraz śladami uszkodzeń nabłonka. Obecność dorosłych osobników, jaj i larw pasożyta w świetle tchawek stanowi jednoznaczne potwierdzenie diagnozy.

Znaczenie gospodarcze

Akarapidoza przez dziesięciolecia była jedną z najpoważniejszych chorób pszczół w Europie. W przeszłości powodowała masowe upadki rodzin i znaczące straty ekonomiczne w pasiekach, sięgające nawet 30–50% populacji w jednym sezonie zimowym. Obecnie, dzięki poprawie standardów higienicznych, selekcji genetycznej oraz stosowaniu skutecznych metod profilaktyki, skala problemu jest znacznie mniejsza. Mimo to choroba nadal stanowi potencjalne zagrożenie, zwłaszcza w pasiekach zaniedbanych lub narażonych na stres środowiskowy. 

Z punktu widzenia epizootiologii akarapidoza jest chorobą podlegającą obowiązkowi rejestracji, ponieważ może prowadzić do znacznych strat populacyjnych i rozprzestrzeniania się pasożytów na nowe obszary. Ze względu na ukryty przebieg choroby i długi okres inkubacji, jej wykrycie w pasiece często następuje dopiero po zauważeniu objawów masowego osypu pszczół, co znacznie utrudnia zwalczanie.

Leczenie akarapidozy i profilaktyka

Współcześnie brak jest zarejestrowanych w Polsce preparatów farmakologicznych o udokumentowanej skuteczności przeciwko Acarapis woodi. W przeszłości stosowano fumigacje związkami tymolu, mentolu czy kwasów organicznych, jednak metody te okazały się ograniczone pod względem skuteczności i bezpieczeństwa. Obecnie zwalczanie akarapidozy opiera się przede wszystkim na działaniach profilaktycznych i biotechnicznych. Znaczenie ma utrzymywanie silnych, dobrze odżywionych rodzin pszczelich, regularna wymiana matek, dbałość o higienę ula oraz eliminacja osypu i martwych pszczół po zimowli. 

Pszczelarze powinni unikać przemieszczania ramek, czerwiu i pszczół między rodzinami. Dlatego, że ogranicza ton ryzyko przenoszenia pasożytów. W niektórych pasiekach wykorzystuje się także naturalne środki eteryczne, zwłaszcza tymol, który wykazuje działanie akarobójcze. Podstawą skutecznej ochrony przed akarapidozą jest jednak przede wszystkim regularny monitoring zdrowotności pszczół oraz utrzymywanie silnych, odpornych rodzin.

Podsumowanie

Akarapidoza pszczół jest przykładem choroby, której przebieg i patogeneza ściśle wiążą się z biologią gospodarza oraz warunkami środowiskowymi. Pasożyt Acarapis woodi wykorzystuje okres zimowli, kiedy pszczoły tworzą ciasny kłąb, do skutecznego rozprzestrzeniania się w rodzinie. W efekcie choroba ujawnia się najczęściej dopiero wiosną, kiedy osłabione pszczoły nie są w stanie latać, a rodzina wykazuje znaczne straty liczebne. 

Mimo że akarapidoza obecnie nie stanowi tak powszechnego zagrożenia jak dawniej, pozostaje ważnym elementem profilaktyki weterynaryjnej w pasiekach. Jej rozpoznanie i kontrola wymagają stałego nadzoru, badań diagnostycznych i utrzymywania wysokiego poziomu higieny. Choroba ta przypomina, że równowaga pomiędzy pasożytem a gospodarzem może być łatwo zachwiana przez czynniki środowiskowe, a odpowiedzialne zarządzanie zdrowiem rodzin pszczelich stanowi klucz do długofalowej stabilności i produktywności pasieki.

Bibliografia

Chmielewski M., Zespoły pasożytnicze pszczoły miodnej, https://up.lublin.pl/weterynaria/wp-content/uploads/sites/3/2021/06/zespoly-pasozyt-pszczoly-miodnej.pdf, Data odczytu: 2025.11.02

Ritter W., Zdrowie pszczół, Zapobieganie chorobom, ich rozpoznawanie i leczenie, Warszawa 2016, s. 131, 133, 134, 135, 160, 168, 194.