Grzybica w ulu

Grzybica w ulu - rodzaje, powody występowania i postępowanie

Zimne, mokre lato w tym roku (2025) spowodowało dosłownie - epidemię grzybicy w ulach. Problemy z pożytkami i pokarmem (wielu pszczelarzy zgłasza niewielkie zbiory miodu) powodują spadek odporności u pszczół miodnych. Dodatkowo przenikliwa wilgoć powoduje rozwój chorób grzybicznych. Te, niestety, są w stanie zniszczyć całą pasiekę i dość szybko się przenoszą między ulami. Powodują również większą wrażliwość rodzin pszczelich na inne choroby. Jakie grzybice występują w pasiekach? Jak je rozpoznać i leczyć?

Grzybica w ulu - powody występowania w pasiekach

Grzybice w ulu, zwłaszcza grzybica czerwiu pszczelego, to temat, który może przyprawić pszczelarza o szybsze bicie serca. Zwłaszcza w okresie późnego lata i jesieni warunki sprzyjają rozwojowi patogenów. Choroby grzybicze pojawiają się głównie pod koniec sezonu pszczelarskiego, czyli od lipca do października, kiedy w ulu jest dużo czerwiu, a wilgotność i temperatura stwarzają idealne warunki dla grzybów takich jak Ascosphaera apis. W tym roku pogoda była wyjątkowo zmienna: okresy deszczowe i chłodne noce sprawiły, że wilgotność w ulach była podwyższona, co sprzyjało rozwojowi grzybicy. Dlatego też tak wielu pszczelarzy zmaga się obecnie z tym problemem.

Duże znaczenie ma również materiał, z którego wykonany jest ul - drewno chłonące wilgoć. Natomiast zazwyczaj zapewnia wentylacją. Z kolei syntetyczne, słabo wentylowane wnętrze ułatwiają namnażanie się grzybów. Sztuczne materiały również mogą sprzyjać rozwojowi choroby. 

Odporność pszczół również odgrywa rolę - silne, zdrowe rodziny lepiej radzą sobie z infekcjami, podczas gdy osłabione przez głód, stres lub intensywne odżywianie spadzią łatwiej zapadają na choroby grzybiczne. Grzybica często rozwija się podstępnie – objawy stają się widoczne dopiero po kilku tygodniach od zakażenia, a mumifikacja czerwiu staje się wyraźna w cieplejsze i wilgotne dni końca lata i wczesnej jesieni. Dlatego profilaktyka, czyli właściwa wentylacja ula, kontrola wilgotności, wymiana starych, zagrzybionych plastrów oraz obserwacja kondycji rodzin – jest tak istotna, by choroba nie zdążyła się rozprzestrzenić.

Czy grzybica występuje również w barciach i u dzikich pszczół miodnych?

Grzybice, takie jak grzybica czerwiu pszczelego wywoływana przez Ascosphaera apis, nie ograniczają się wyłącznie do uli zarządzanych przez człowieka. Badania i obserwacje wskazują, że również dzikie pszczoły miodne oraz ich naturalne gniazda, w tym barcie w drzewach, mogą być miejscem występowania chorób grzybiczych. W warunkach naturalnych wilgotność i ograniczona wentylacja barci sprzyjają rozwojowi grzybów, choć często ich intensywność jest mniejsza niż w pasiekach. Wynika to z mniejszej liczby larw oraz lepszej rotacji przestrzeni w gnieździe. Dziko żyjące pszczoły mają też zazwyczaj silniejsze instynkty higieniczne i mniejszą gęstość kolonii. To ogranicza masowe rozprzestrzenianie się infekcji. Jednak obecność grzybów w barciach pokazuje, że patogeny te są naturalnym elementem środowiska pszczół, a choroby grzybicze nie są wyłącznie "problemem pasiek". Jednocześnie obserwacja dzikich kolonii pomaga zrozumieć naturalne mechanizmy obronne pszczół, takie jak: selektywne usuwanie zainfekowanego czerwiu, wentylacja gniazda czy ograniczanie wilgoci – które mogą być inspiracją dla pszczelarzy w profilaktyce grzybic w pasiekach.

Rodzaje grzybicy w ulu

Choroby grzybicze pszczół, choć nie występują tak często jak bakteryjne czy wirusowe, mogą powodować poważne straty w pasiece. Osłabiają rozwój rodzin. Zmniejszają ich odporność i ograniczając produkcję miodu. Najczęściej spotykaną w praktyce pszczelarskiej jest grzybica otorbielakowa (tzw. „wapienna”), ale w ulach mogą występować również inne formy zakażeń grzybiczych, w tym grzybica kropidlakowa oraz rzadsze infekcje wywoływane przez drożdżaki i inne gatunki grzybów.

Grzybica otorbielakowa (wapienna)

Etiologia:

Wywoływana jest przez grzyba Ascosphaera apis. Do zakażenia dochodzi głównie przez przewód pokarmowy czerwiu, ale również przez oskórek. Najbardziej podatny na infekcję jest czerw w wieku 4,5–6 dni, szczególnie ten umiejscowiony na obrzeżach plastra oraz czerw trutowy.

Objawy kliniczne:

• grzybnia po dostaniu się do jelita środkowego przerasta ciało czerwia,
• martwy czerw przekształca się w „mumię” o kredowej konsystencji,
• mumie mogą mieć barwę białą, szarą lub czarną – zależnie od formy grzyba,
• zmumifikowany czerw łatwo usunąć z komórek, a martwe larwy można znaleźć na dennicy ula czy przed wylotkiem.

Charakterystyka choroby:

• maksymalne nasilenie obserwuje się w ciepłych miesiącach,
• zwykle przebiega w formie łagodnej, ale może osłabiać rodzinę,
• łatwa do rozpoznania w praktyce pasiecznej dzięki charakterystycznym kredowym mumiom.

Znaczenie:

Choć rzadko prowadzi do upadku całej rodziny, choroba stanowi wskaźnik osłabienia odporności pszczół, niewłaściwej wentylacji ula czy nadmiernej wilgoci. Osłabione przez grzybicę rodziny są jednak bardziej podatne na inne choroby i inwazję Varroa Destructor.

Grzybica kropidlakowa

Etiologia:

Wywoływana przez gatunki Aspergillus: A. flavus, A. fumigatus i A. niger. Grzyby te są powszechne w środowisku, a zakażenia rozwijają się głównie w warunkach dużej wilgotności i osłabienia pszczół.

Objawy:

• choroba przebiega w dwóch stadiach – najpierw zakażeniu ulega czerw, później także dorosłe pszczoły,
• grzybnia przerasta przewód pokarmowy i narządy wewnętrzne, produkując toksyny,
• martwy czerw przyjmuje postać twardych, „kamykowatych” mumii o kolorze żółtozielonym, szarozielonym lub czarnym,
• chore pszczoły tracą zdolność lotu, zataczają się na plastrach, wykazują objawy neurologiczne i w końcu giną.

Charakterystyka choroby:

• występuje najczęściej wczesną wiosną lub w okresach wilgotnych,
• może przebiegać gwałtownie i prowadzić do upadku rodziny,
• grzybnia często przerasta międzysegmentowe błony pszczół, powodując stwardnienie tułowia i odwłoka.

Znaczenie:

Ze względu na toksyczny charakter zarodników i szybki rozwój, grzybica kropidlakowa jest jedną z najgroźniejszych chorób grzybiczych pszczół i wymaga szybkiej interwencji.

Inne grzybice pszczół

Oprócz dwóch głównych typów, w literaturze i praktyce pasiecznej opisywane są również rzadsze choroby grzybicze:

• Czerniaczka grzybicza (melanoza) – wywołana przez Aureobasidium pullulans; dotyczy matek, robotnic i trutni. Powoduje zwyrodnienia i martwicę narządów wewnętrznych z odkładaniem melaniny. Objawia się m.in. ustaniem czerwienia przez matkę oraz powiększeniem odwłoka.
• Drożdżyce – spowodowane przez Saccharomyces spp., Kloeckera apiculata czy Torulopsis candida. Mogą przebiegać z ostrymi biegunkami u pszczół, wynikającymi z nadmiernego namnażania się drożdżaków w przewodzie pokarmowym.
• Mucoroza – zakażenie wywołane przez Mucor hiemalis, również przebiegające z zaburzeniami przewodu pokarmowego i biegunką.
• Trichodermoza – wywoływana przez Trichoderma lignorum, atakuje przewód pokarmowy pszczół i ich narządy wewnętrzne. Grzyb ten jest zdolny do przetrwania w miodzie nawet przez kilkaset dni, co sprzyja jego rozprzestrzenianiu.

Choroby grzybicze w ulach pszczelich mają różny przebieg i znaczenie praktyczne. Najczęściej spotykana grzybica otorbielakowa zazwyczaj nie stanowi dużego zagrożenia, ale sygnalizuje problemy z warunkami bytowymi rodziny. Z kolei grzybica kropidlakowa może być bardzo groźna, prowadząc do śmierci zarówno czerwiu, jak i dorosłych pszczół. Rzadziej obserwowane drożdżyce, melanozy czy mucorozy także wskazują na osłabienie odporności rodziny, niewłaściwe warunki w ulu i zaburzenia mikroflory pszczół.

Jak rozpoznać chorobę grzybiczą w ulu?

Choroby grzybicze w ulu można rozpoznać już na etapie rutynowego przeglądu, jeśli pszczelarz wie, na co zwrócić uwagę. Pierwszym sygnałem są nietypowe resztki widoczne na dennicy, deseczce wylotowej czy nawet na ziemi przed ulem – drobne, kruche mumie czerwiu przypominające kredowe grudki lub ciemniejsze, twarde "kamykowate" twory.

W plastrach można zauważyć zasklepione lub odsklepione komórki z martwym czerwiem, który łatwo wypada przy poruszeniu plastra. Charakterystyczne są też różnice w barwie i strukturze: od białych, kredowych mumii (grzybica otorbielakowa) po zielonkawe, żółtawe czy czarne, twarde grudki (grzybica kropidlakowa).

Warto przyjrzeć się także robotnicom i ich aktywności. Chore pszczoły bywają osłabione, tracą zdolność lotu, a w ulu może pojawić się zapach stęchlizny. Co ważne - takie objawy występują zazwyczaj w okresach sprzyjających rozwojowi grzybów, czyli w ciepłych, wilgotnych miesiącach, najczęściej późną wiosną i latem. Uważne oko pszczelarza, wychwytujące te niepokojące ślady, pozwala szybko wdrożyć działania higieniczne i zapobiec rozprzestrzenieniu się choroby.

Postępowanie i leczenie pszczół w przypadku rozpoznania grzybicy w pasiece

W przypadku wystąpienia grzybiczych chorób czerwiu w rodzinach pszczelich konieczne jest równoczesne działanie w dwóch kierunkach: z jednej strony gruntowne porządki i poprawa warunków bytowych w ulu, a z drugiej - celowane leczenie. Żaden pojedynczy preparat nie rozwiązuje problemu, dlatego kluczowe znaczenie ma postępowanie kompleksowe i systematyczne.

Rozpoznanie choroby powinno być oparte na obrazie klinicznym. Grzybica otorbielakowa (Ascosphaera apis) objawia się obecnością kredowych, kruchych "mumii" czerwiu, podczas gdy grzybica kropidlakowa (Aspergillus spp.) daje charakterystyczne, twarde, żółtawe, zielonkawe lub czarne struktury przypominające kamyki, które przy potrząsaniu plastrem pylą zarodnikami. W cięższych przypadkach widoczna bywa utrata zdolności lotnej pszczół, a także sztywność tułowia i odwłoka.

Postępowanie higieniczne obejmuje usuwanie i spalanie zmumifikowanego czerwiu oraz silnie porażonych plastrów, przy czym nie wolno ich przenosić do innych rodzin. Dennica i przestrzeń przed ulem powinny być dokładnie oczyszczone. Zaleca się dostosowanie wielkości i izolacji gniazda do siły rodziny, poprawę wentylacji w celu eliminacji kondensacji oraz – w razie potrzeby – przeniesienie ula w suchsze miejsce. W przypadku dużego nasilenia choroby skuteczne bywa przesiedlenie pszczół do odkażonego ula, w którym umieszczone są wyłącznie węzy lub zdrowe plastry. Rodzinę można dodatkowo wzmocnić młodymi pszczołami z silnych, zdrowych kolonii. Wymiana matki często stabilizuje mikroklimat gniazda i poprawia zachowania higieniczne.

Sprzęt pasieczny i ule wymagają dokładnej dezynfekcji – zarówno mechanicznej (oskrobanie, opalanie), jak i chemicznej. Stosuje się w tym celu roztwory 5% NaOH lub KOH, a także preparaty formalinowe (oprysk 3–5%, w magazynach fumigacja parami formaldehydu z dodatkiem KMnO₄). Ręce i drobny sprzęt warto odkażać alkoholem etylowym. Plastry magazynowe i wnętrza uli można dodatkowo zabezpieczać preparatami opartymi na etanolu, kwasie salicylowym i chitosanie, które działają zarówno na grzybnię, jak i na przetrwalniki, a jednocześnie są bezpieczne dla pszczół. 

Leczenie grzybicy otorbielakowej koncentruje się przede wszystkim na poprawie higieny i wzmocnieniu rodziny, ponieważ skuteczność preparatów farmakologicznych jest zmienna i wymagają one wielokrotnych podań. W praktyce stosowane są związki polienowe (np. nystatyna), amfoterycyna B, azole (tiabendazol, klotrimazol), a także N-glukozylopolifungina (Ascocidin). Podawanie leków odbywa się zazwyczaj w syropach, opryskach lub w formie odparowywania. Zabiegi należy powtarzać co 5–7 dni w seriach obejmujących 2–4 aplikacje, zawsze z zachowaniem okresów karencji i poza okresem intensywnego pożytku. W kontroli skażeń środowiskowych korzystne efekty daje również stosowanie kwasu mrówkowego 85% (około 40 ml do odparowania nad gniazdem lub z wkładki dennicowej; należy liczyć się z ryzykiem okłębiania matek) oraz kwasu octowego 8% (oprysk w rozcieńczeniu 1:20 dwa razy w odstępie tygodnia albo odparowanie roztworu 1:1 na wkładce).

Grzybica kropidlakowa ze względu na toksyczność zarodników Aspergillus i zagrożenie dla zdrowia ludzi wymaga szczególnych środków ostrożności – konieczna jest ochrona oczu oraz dróg oddechowych podczas pracy. W przypadku uogólnienia choroby zaleca się niestety likwidację całej rodziny pszczelej i przeprowadzenie starannej dezynfekcji sprzętu i uli. 

Bardzo istotne znaczenie ma uporządkowanie gospodarki pokarmowej. Należy unikać skarmiania sfermentowanych zapasów, chronić rodziny przed głodem oraz przed długotrwałym utrzymywaniem się spadzi w diecie. Dokarmianie stymulujące, w tym nawet opryskiwanie pszczół syropem, pobudza instynkt higieniczny i podnosi temperaturę gniazda. Warto też regularnie wymieniać stare, zawilgocone plastry (co najmniej 1/3 zasobu rocznie).

W profilaktyce na przyszłość niezwykle istotne jest suche przechowywanie plastrów i pierzgi. Posypywanie cukrem pudrem działa jedynie w warunkach niskiej wilgotności; bardziej skuteczne okazują się natomiast opryski i dezynfekcja chemiczna oraz odparowywanie kwasów w magazynie. Ważne jest również ograniczenie czynników obniżających odporność pszczół, takich jak nadużywanie antybiotyków czy sulfonamidów, a także systematyczna kontrola poziomu warrozy. Dobrze sprawdza się selekcjonowanie rodzin o silnym instynkcie higienicznym. Trzeba pamiętać, że nawroty chorób grzybiczych są zjawiskiem typowym, dlatego terapia musi być konsekwentna, długofalowa i zawsze połączona z poprawą mikroklimatu ula.

Podsumowanie

W przypadku rozpoznania grzybicy w ulu najważniejsze jest szybkie i zdecydowane działanie - choroba nie ustępuje sama. Dlatego zaniedbanie prowadzi do osłabienia lub nawet upadku rodziny. Pierwszym krokiem jest dokładne oczyszczenie gniazda: usunięcie i spalenie porażonych plastrów oraz mumii czerwiu, oczyszczenie dennicy i zwężenie gniazda do siły rodziny, aby pszczoły mogły lepiej ogrzewać czerw. Konieczne jest także zapewnienie odpowiedniej wentylacji i ograniczenie wilgotności, bo właśnie wilgoć i chłód są głównymi sprzymierzeńcami grzybów.
Sprzęt pasieczny i wnętrze ula należy odkażać przez opalanie lub oprysk preparatami dezynfekcyjnymi na bazie alkoholu etylowego, kwasu salicylowego czy chitosanu, które niszczą grzybnię i przetrwalniki, a jednocześnie są bezpieczne dla pszczół i miodu. W rodzinach silnie porażonych dobrze sprawdza się przesiedlenie pszczół do odkażonego ula na czystą węzę oraz wymiana matki, co poprawia kondycję i higienę gniazda.

Leczenie farmakologiczne opiera się na stosowaniu preparatów przeciwgrzybiczych, takich jak nystatyna czy tiabendazol, zwykle podawanych w syropie lub w formie oprysku, przy czym zabiegi należy powtarzać w odstępach kilku dni i prowadzić je poza okresem pożytku. Warto pamiętać, że nie istnieje jeden cudowny lek. 

Dlatego skuteczność leczenia zależy od połączenia działań higienicznych, poprawy mikroklimatu ula, właściwego żywienia oraz systematycznej wymiany starych plastrów. Tylko takie kompleksowe postępowanie pozwala ograniczyć rozwój choroby i przywrócić rodzinie dobrą kondycję.

Bibliografia

1. Bieńkowska M., Opieka weterynaryjna oraz zwalczanie i profilaktyka chorób pszczół w pasiekach ekologicznych, https://www.inhort.pl/wp-content/uploads/2025/01/8.1_2024_Prezentacja_Opieka.pdf, Data odczytu: 2025.07.24
2. Colin M.E. (ed.), Ball B.V. (ed.), Kilani M. (ed.), Fungal diseases of the honeybee (Apis mellifera L.), https://om.ciheam.org/om/pdf/b25/99600236.pdf, dostęp: Data odczytu: 2025.07.24
3. Chmielewski M., Podstawy rozpoznawania najczęściej występujących chorób czerwiu i pszczół, Pracownia Chorób Owadów Użytkowych, Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych Zwierząt, Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin, https://up.lublin.pl/weterynaria/wp-content/uploads/sites/3/2021/06/Pszczoly-Podstawy-rozpoznawania-ch.pdf, Data odczytu: 2025.08.16
4. Jędruszuk A. , Grzybice pszczoły miodnej, Zakład Chorób Owadów Użytkowych, Państwowy Instytut Weterynaryjny, Swarzędz 1998.